Pressboki

O filmie

Pająk to surowa psychodrama, której osią jest tajemnica, jaką skrywa ludzki umysł. Jest w niej trochę Samuela Becketta i trochę Zygmunta Freuda” – mówi o swoim najnowszym filmie sam reżyser. I w istocie David Cronenberg wprowadzi nas do mrocznego kafkowskiego świata, gdzie przekroczymy kolejne kręgi szaleństwa. Aż do momentu, kiedy stracimy orientację, co jest projekcją chorego umysłu, a co rzeczywistością.

Nowy obraz Cronenberga stawia śmiałą i znaną nam również z codziennego doświadczenia tezę, że odbiór rzeczywistości może zmieniać się w zależności od predyspozycji psychicznych. Jeżeli natomiast, jak tytułowy Pająk jesteśmy osobami, o kruchej konstrukcji psychicznej, zachwiania naszej percepcji mogą przybrać kliniczne rozmiary.

Jednak Cronenberg idzie dalej. Z wnikliwością doświadczonego badacza ludzkiej duszy i umysłu pokazuje w jaki sposób, pod wpływem traumatycznych przeżyć z dzieciństwa, uciekamy w wewnętrzny świat, często daleki od rzeczywistości. Jest to oczywiście temat eksploatowany od stuleci przez artystów różnych dziedzin sztuki, ale w przypadku Cronenberga o niezwykłości jego filmu decyduje nie tylko treść, ale i forma. Bo „Pająk” jest w istocie misternie skonstruowanym arcydziełem, przemyślanym w najdrobniejszych szczegółach, w którym nie ma miejsca na przypadkowe decyzje artystyczne . Począwszy od doskonałych ról Ralpha Fiennesa, Gabriela Byrne’a, Mirandy Richardson ( wcielającej się, aż w dwie role ), poprzez wysmakowaną scenografię i charakteryzację, wszystkie elementy filmu mają sugestywnie wprowadzić nas w świat tytułowego Pająka. Ta identyfikacja z głównym bohaterem sprawia, że w pewnym momencie widz zaczyna patrzeć na świat jego oczami. Przejmuje schizofreniczną wizję świata Pająka i daje się uwieść logice myślenia i wyobraźni chorego psychicznie bohatera. Jesteśmy dzięki temu zabiegowi, w sensie jak najbardziej pozytywnym, „oszukani” i urzeczeni magią tego obrazu.

O produkcji - charakteryzacja

Pająk to pierwszy film Cronenberga całkowicie pozbawiony efektów specjalnych. Można powiedzieć, że korzysta raczej z „efektów mentalnych”. Reżyser podsumowuje to w ten sposób: „Moje efekty specjalne to obsada, światło i zdjęcia Petera Suschitzky’ego oraz scenografia Andrew Sandersa”.

Jednak film nie mógł się obyć bez mistrza charakteryzacji Stefana Dupuisa, zdobywcy Oscara za Muchę. Dzięki niemu dokonała się transformacja Fiennesa w pożałowania godnego włóczęgę. „Ponieważ włóczy się po ulicach, Pająk jest brudny i zakurzony. Ma brzydką cerę, jego skóra jest zaczerwieniona i plamista. Tyle pali, że nikotyna zabarwiła mu kąciki ust, zęby i palce. Jego włosy są niechluje i potargane”.

Trzy wcielenia Mirandy Richardson były również wspaniałym polem do popisu: „ pani Cleg jest typem szarej myszki, z minimalnym makijażem. Jedynie jak wychodzi, używa szminki. Kontrastem dla niej jest Yvonne, którą cechuje wyeksponowany biust i wulgarny makijaż w stylu „Teksańskiej masakry piłą mechaniczną”. Natomiast kiedy pani Wilkinson zaczyna w oczach Pająka przypominać Yvonne, to ma ona twarz Yvonne ubraną w perukę pani Wilkinson”.

O produkcji - geneza

Kiedy pisarz i scenarzysta Patrick McGrath zaczął pisać w 1988 r. powieść „Pająk”, miała być to czarna komedia o hydrauliku, który morduje swą żonę, aby zamieszkać z nową ukochaną – prostytutką. „Postanowiłem, że historię hydraulika opowie po latach jego syn, który jako dziecko był świadkiem wydarzeń. Z tego punktu było już blisko do pytania: A jeśli wspomnienia Pająka są nieprawdziwe? Jeśli jego wspomnienia z dzieciństwa są wypaczone i zniekształcone? Jeśli nie jest w stanie dotrzeć do prawdy dzieciństwa? Stąd pomysł umysłu zdeformowanego schizofrenią. I tak wesoła opowiastka o hydrauliku przekształciła się analizę umysłu schizofrenika. Tak zrodził się Pająk”

Problem chorób psychicznych nie był McGrathowi obcy, bowiem spędził dzieciństwo na terenie szpitala psychiatrycznego dla przestępców, w którym pracował jego ojciec. Wózeczek z małym Patrickiem nierzadko był popychany przez psychopatów i morderców. Potem, już będąc dorosłym, pracował w centrum psychiatrycznym w Kanadzie.

Pracując nad złożonością historii – nawarstwiającym się zniekształcaniem, wypieraniem i obchodzeniem rzeczywistości przez głównego bohatera, McGrath zaczął postrzegać go jako pająka tkającego pajęczynę fałszu, aby nie dopuścić do siebie prawdy o swoim dzieciństwie i śmierci matki. Pajęczynę tę tworzył przez całe życie. Naturalną konsekwencją budowy postaci bohatera, było nadanie mu przezwiska Pająk.

Cronenberg zwraca uwagę, że to matka pieszczotliwie nazywa syna Pająkiem, ponieważ pasjonuje się on opowieściami o pająkach, które przędą swe sieci.

Cronenberg: „To tradycyjna metafora sieci pajęczej, która cię usidla, lecz jest równocześnie piękna. Mamy do czynienia z dzieckiem, które jest przekonane, że ojciec zamordował matkę i zastąpił ją inną kobietą, która wygląda jak matka, ale nią nie jest. To genialny i zaskakujący pomysł. Nawiązuje on również do wciąż aktualnego podejścia freudowskiego, podkreślającego ambiwalentny stosunek dziecka do seksualności rodziców. Nie jest ono w stanie odróżnić zachowań seksualnych od przemocy. Mały Pająk reaguje na te ambiwalentne uczucia dziwacznie, lecz równocześnie niepokojąco logicznie. Dorosłego Pająka gra Ralph Fiennes – aktor, który potrafi zagrać chaotyczną postać, która wzbudza równocześnie niechęć i współczucie, jest równocześnie prosta i skomplikowana, krucha i niebezpieczna. Pająk jest wyjątkowy, lecz równocześnie dziwnie znajomy: ulice pełne są takich ‘bezdomnych’, z których każdy mógłby opowiedzieć niezwykłą historię o swoim ‘domu”.

Akcja powieści rozgrywa się w latach 30-tych i 50-tych, jednak dla potrzeb filmu wybrano lata 60-te i 80-te, między innymi dlatego, że ciężkie położenie Pająka wynika z jego przedwczesnego zwolnienia z zakładu psychiatrycznego. W latach 80-tych modne było zwalnianie mniej upośledzonych pacjentów z zakładów zamkniętych, aby zaczęli żyć w „normalnym” społeczeństwie. Jednak psychika Pająka jest zbyt krucha, by stawić czoła wymogom życia społecznego, wielkiego miasta, życia poza murami szpitala.

McGrath wyjaśnia: „Chcieliśmy pokazać problem ludzi, którzy zwalniani są przedwcześnie ze szpitali psychiatrycznych, a nie są w stanie podjąć samodzielnego życia. Pająk jest jednym z wielu sobie podobnych, którzy włóczą się po mieście mamrocząc coś pod nosem, a my omijamy ich szerokim łukiem”.

Fiennes od początku zafascynowany był swoim bohaterem: „To, że był schizofrenikiem miało drugorzędne znaczenie. Poruszyło mnie i zaintrygowało przede wszystkim to, co działo się w jego umyśle, jego postrzeganie świata. Większość życia spędził w zakładzie. W tym czasie większość jego wspomnień została ozdobiona i rozbudowana przez wyobraźnię. A wszystko ma swoje źródło w czymś strasznym, co wydarzyło się w dzieciństwie. Aby uniknąć konfrontacji z tą straszną rzeczą i ochronić się, stworzył w wyobraźni alternatywne, nieszczęśliwe dzieciństwo. Jest ofiarą czegoś przerażającego, co przytrafiło się matce.Wypiera z pamięci wspomnienie jakiegoś okropnego wydarzenia.”

Cronenberg: „To zdecydowanie subiektywny film. Oglądasz go siedząc w głowie Pająka. Całkowicie zidentyfikowałem się z moim bohaterem, myślałem o sobie, jako o włóczędze – pomyleńcu, wypuszczonym ze szpitala, niepewnym swojej przeszłości i przyszłości. Film przepełniony jest dwudziestowiecznym poczuciem alienacji, takim jakie znajdujemy u Kafki, Becketta, Dostojewskiego. Ono wciąż istnieje. Pająk nie jest dla mnie żałosną, umysłowo chorą istotą. Jest bardzo ludzki i ma wymiar uniwersalny. Choć reprezentuje pewne skrajności, to jego historia mieści się w granicach ludzkiego doświadczenia. Często, by podkreślić uniwersalność, musisz posłużyć się skrajnościami.”

McGrath: „Całkowicie mieści się granicach ludzkiego doświadczenia historia chłopca, któremu choroba odbiera zwyczajne dzieciństwo i zamienia je w koszmar paranoi, przemocy i skrzywionej seksualności. To jest możliwe i realne”.

Jednym z wyzwań przy doborze obsady było znalezienie chłopca, który zagra małego Pająka. Nie chodziło przy tym jedynie o odegranie scenek z dzieciństwa, ale ukazanie pierwszych symptomów zaburzeń. Podobieństwo do Ralpha Fiennesa również było ważne. Wybrano debiutanta 10 –latka, Bradley’a Halla.

Choć rola napisana była dla 13-latka, Bailey i Cronenberg doszli do wniosku, że im młodszy i wątlejszy będzie mały Pająk, tym większą będzie miał moc oddziaływania.

Wybór Bradley’a był strzałem w dziesiątkę.

Cronenberg: „Chociaż nie miał jeszcze żadnego doświadczenia, Bradley okazał się profesjonalistą. Wszyscy byliśmy pod wrażeniem jego pracowitości, dyscypliny i niezwykłego skupienia na roli”.

Gabriel Byrne, odtwórca roli ojca, był zafascynowany projektem: „To film trudny do opisania. Film o szaleństwie. Film bardzo złożony. To, co ty odbierasz jako normalne może nie pokrywać się z moim pojęciem normalności. Definicja odchylenia czy dewiacji zależy od postrzegania. Film jest również złożony w swojej strukturze, ponieważ jest wywoływaniem wspomnień traumatycznego wydarzenia z dzieciństwa przez mężczyznę, którego pamięć jest zainfekowana, zatruta przez to wydarzenie. W rezultacie widzimy na ekranie dwie rzeczywistości; rzeczywistość zainfekowanego umysłu oraz zdarzenia, jakie faktycznie miały miejsce.”

Byrne przyznaje, że zagranie ojca było bardzo trudne: „Miranda Richardson gra dwie przeciwstawne osobowości – zastraszoną mysz i swoje alter ego - zdeprawowaną dziwkę.

Bill Cleg nie ma swojego alter ego. Gra siebie przez cały film. Odtwarza rzeczywistość. Lecz jego syn postrzega go, jako demona. Nie mogę jednak przedstawiać ojca, jako demona, bo stałoby to w sprzeczności z zakończeniem filmu. Ciężkim zadaniem było znalezienie łącznika między wizerunkiem złego człowieka w oczach syna a prawdziwym wizerunkiem, potrzebnym widzom do zrozumienia filmu. To była chyba najtrudniejsza rola w moim życiu”.

Miranda Richardson wcieliła się w dwie postaci: pani Cleg oraz dziwki Yvonne. Chwilami również pani Wilkinson „przywłaszcza” sobie jej kształty i wygląd.

Pani Cleg, kochająca, troskliwa, łagodna matka przeistacza się w oczach małego Pająka z cudownego anioła w rozwiązłą, wulgarną i nieokrzesaną prostytutkę, Yvonne. U dorosłego Pająka, wygląd i cechy gospodyni, pani Wilkinson również przenikają się z wizerunkiem Yvonne.

Richardson: „Ta rola to możliwość zagrania kilku aspektów charakteru jednej osoby, traktowanych jednak jak osobne postaci. Pani Cleg jest subtelną postacią, idealizowaną przez Pająka. Yvonne to ciemna strona postaci matki. Jest tandetną uliczną dziewką, która wykorzystuje swą seksualność, aby odciągnąć pana Clega od żony. Jest antytezą postaci matki, wizualnie i umysłowo. Chociaż postać ta ma twarz matki, Pająk wypiera to ze swojej świadomości, powołując do życia Yvonne. W świecie Pająka wraz z ojcem morduje ona matkę, a następnie zajmuje w domu jej miejsce”.

Lynn Redgrave gra budzącą grozę panią Wilkinson, prowadzącą mroczny pensjonat dla byłych pacjentów szpitala psychiatrycznego: „Pani Wilkinson, w oczach Pająka jest połączeniem samej siebie z Yvonne. Dostaje pieniądze za każdego pacjenta przyjętego pod swoją opiekę. W latach 80-tych powszechne było wypuszczanie chorych umysłowo ze szpitali, aby zaadaptowali się do normalnych warunków. W praktyce było to jak wyrzucanie balastu za burtę. Ludzie ci nie umieli samodzielnie funkcjonować.

Pani Wilkinson, typowa mieszkanka East Endu przyjmuje tylko pacjentów płci męskiej. Być może jest to klucz do jej charakteru. Jej ponury bezduszny pensjonat bazuje na żelaznej dyscyplinie. Nie zakłócaj porządku. Zjedz owsiankę. To przygnębiające miejsce”.

O produkcji - obrazy

Autor scenografii, Andrew Sanders wyjaśnia koncepcję artystyczną: „Historia sama w sobie jest minimalistyczna. To przede wszystkim portret człowieka i jego obłędu. W dużej mierze nawiązuje on do sztuk Samuela Becketta czy Harolda Pintera.

Film zaczyna się od obrazu Pająka idącego ulicami Londynu. Chcieliśmy je pokazać oczami człowieka o odizolowanej, zaburzonej umysłowości. Oczyściliśmy je ze wszystkiego, co zbędne; ludzi, samochodów i innych elementów współczesności. Pająk nie był tam częścią tłumu. Był sam. Ponadto zastosowaliśmy ograniczoną paletę kolorystyczną. Zdjęcia utrzymane są w odcieniach brązu i ochry. Kolory są przytłumione, aby wydobyć postać głównego bohatera.

Autor zdjęć, doświadczony operator i wieloletni współpracownik Cronenberga, Peter Suschitzky nie miał łatwego zadania. Każda scena ciągnie się w filmie bardzo długo i wymaga nietypowego oświetlenia. Suschitzky’emu udało się stworzyć atmosferę fałszywego ciepła, które stoi w sprzeczności z tematem filmu.

Cronenberg dodaje: „Warstwa wizualna jest odbiciem umysłowości Pająka, który zredukował swoje potrzeby do paru niezbędnych rzeczy: starych łachmanów na grzbiecie, zwartości kieszeni i małej walizeczki.”

O produkcji - podsumowanie

Redgrave: „Myślę, że wszyscy błądzimy pomiędzy rzeczywistością, którą uznajemy za prawdziwą a jakąś inną rzeczywistością, nie wiedząc, która z nich jest realna.”

Fiennes: „ Trudno jest opowiedzieć tę historię, do końca nie zdradzając jej sedna . Chodzi o to, jak Pająk postrzegą dzieciństwo, matkę, ojca i kochankę. Wykreował swoją przeszłość, ale widz do końca nie wie, co jest wymysłem, a co prawdą. Ta dwuznaczność jest bardzo silna i jest motorem filmu”.

Cronenberg: „ W tym filmie mamy i morderstwo i zagadkę, kto zabił i jej rozwiązanie pod koniec filmu w bardzo niekonwencjonalny sposób. Pająk zagłębia się w swoją przeszłość i uczestniczy w scenach z dzieciństwa jako dorosły obserwujący siebie jako dziecko. To niezwykły chwyt, który powinien okazać się skuteczny.

Mimo, że Pająk jest skrajnie aspołeczny i nikt z widzów z pewnością nie doświadczył tego, co on, to jednak jestem pewien, że każdy pod koniec filmu poczuje się Pająkiem.

Recenzje

Szaleństwo nigdy nie wyglądało i nie brzmiało tak elegancko. HOLLYWOOD REPORTER

To nieśpieszna i świetnie poprowadzona podróż w głąb szaleństwa, we wspaniałym wykonaniu Ralpha Fiennesa, przy wsparciu Mirandy Richardson w potrójnej roli. VARIETY

Hybrydowy świat Cronenberga, w którym realność splata się z mroczną wyobraźnią, zasysa widza w początkowych scenach i wypuszcza dopiero w pełnym napięcia finale. VARIETY

Pająk umacnia reputację Cronenberga, jako autora, który podąża ścieżkami omijanymi przez innych, pozostając przystępnym dla widza. SCREEN INTERNATIONAL

Genialne studium obłędu i pamięci. Ralph Fiennes tworzy niesamowitą kreację. THE TIMES

Fiennes wzbogaca swego milczącego bohatera o tragiczną i kruchą cielesność, podczas gdy Richardson tworzy przejmujące portrety kolejnych kobiet z wypaczonego życia Pająka. HOLLYWOOD REPORTER

Walka Clega o odnalezienie siebie samego w zamęcie wspomnień to potężny i bezkompromisowy dramat. REEL.COM

Najbardziej wstrząsający portret człowieka udręczonego izolacją w historii kinematografii. NEW YORK TIMES

Niewielki film zbudowany na dwóch gigantycznych kreacjach aktorskich. WASHINGTON POST

Każdy film Cronenberga jest wydarzeniem, ale „Pająk” być może będzie najwybitniejszym dziełem w jego dorobku. SAN FRANCISCO EXAMINER

„Pająk” jest małym, szorstkim, powolnym i zamkniętym w sobie cudem, który możesz zmieścić w dłoni. BOSTON GLOBE

Posępne i bezlitosne spojrzenie na umysł schizofrenika, mistrzowsko zagranego przez Fiennesa. CNN

Jeśli wykażesz cierpliwość dla nieustannej ciszy i powolnej narracji, zostaniesz sowicie wynagrodzony. NEW YORK POST

Treść

Nie...piękny umysł

Londyn, lata 60-te i 80-te.

Pan Cleg (Ralph Fiennes) – zatopiony we własnych rojeniach, oderwany od rzeczywistości, mamrocze pod nosem niezrozumiałe wyrazy. Wypuszczony z zakładu zamkniętego, zdezorientowany, wysiada z pociągu i poszukuje domu pani Wilkinson (Lynn Redgrave), u której ma zamieszkać. Szybko staje się jasne, że pan Cleg nie jest w stanie funkcjonować w normalnym świecie. Pozbawiony nadzoru przestaje brać leki, a jego świadomość bezustannie krąży wokół wypadków z przeszłości. Obsesyjnie rekonstruuje wydarzenia ze skrajnie traumatycznego dzieciństwa, gorączkowo zapisując wszystko w postaci nieczytelnych gryzmołów. Jest naocznym świadkiem przywoływanych retrospekcji – na powrót staje się milczącym chłopcem, cichym obserwatorem rzeczywistości. Chłopiec nosi przezwisko Pająk w związku z jego obsesją na punkcie pajęczych sieci. Poznajemy jego rodziców (Gabriel Byrne, Miranda Richardson) i dom, w którym z pewnością nie dzieje się dobrze. Ojciec prowadza się z prymitywną dziwką, Yvonne (Miranda Richardson), a matka w końcu odkrywa ich romans.

Ojciec zniecierpliwiony wymówkami żony, postanawia ją zgładzić. Wspólnikiem w zbrodni jest kochanka, a niemym świadkiem – Pająk. Pytanie tylko, czy to, co widzimy, wydarzyło się naprawdę, czy jest jedynie wytworem chorej wyobraźni pana Clega.