Pressboki

Francisco de Goya

Francisco de Goya zajmuje szczególne miejsce w sercach Hiszpanów. Jest bohaterem hiszpańskiej kultury, narodowym autorytetem, malarzem i rytownikiem będącym centralną postacią w historii sztuki.

Francisco de Goya y Lucientes (1746 – 1828) urodził się w Fuendetodos a wychował w Saragossie. Mając 14 lat został uczniem malarza i dekoratora kościołów Jose Luzana. Potem podróżował po Italii, gdzie zdobywał szlify malarskie, a następnie poślubił córkę znanego w owym czasie hiszpańskiego malarza. W 1774 r. Goya otrzymał pierwsze zlecenie namalowania scen z życia codziennego, które miały stanowić wzór gobelinów. W 1780 r. przyjęty w poczet członków Akademii San Fernando i otrzymał zlecenie sportretowania rodziny brata króla Karola III. Od tego momentu jego kariera nabrała rozpędu i stał się najbardziej rozchwytywanym portrecistą elity związanej z dworem. W 1789 r. osiągnął pozycję najwyższą z możliwych – został mianowany pierwszym malarzem nadwornym. Między innymi namalował portrety pary królewskiej. Malarstwo Goi z tego okresu charakteryzowało się jasną oprawą pejzaży i połyskującymi pastelami. Tematyka obejmowała święta religijne, dwór królewski, a także kronikę współczesnych mu wydarzeń w postaci 80 rycin nazwanych „Kaprysy”, które otworzyły nowy rozdział w jego twórczości. Po utracie słuchu w 1792 r., Goya stał się artystą dojrzałym i niezależnym, a tematyka obrazów stała się mroczna. W czasie wojen napoleońskich, powstał dramatyczny cykl rycin „Okropności wojny”, w których artysta zarejestrował okrucieństwo i cierpienie towarzyszące najazdowi Francuzów na Hiszpanię. Później w jego twórczości dominowały tajemnicze, przerażające i ponure wizje szaleństwa, upadku, nędzy i rozpadu. Seria „Czarnych obrazów”, która powstała w latach 1820-24 i uznana jest za zapowiedź ekspresjonizmu. Większość dorosłego życia artysta spędził w Madrycie. W 1819 r schorowany malarz udał się na dobrowolne wygnanie do wiejskiej Quinta del Sordo, a w 1824 wyprowadził się do Bordeaux.

Robert Hughes w monumentalnej biografii „Goya”, twierdzi iż nic nigdy w historii sztuki „nie dorównało osiągnięciu, jakim są „Okropności wojny”, rozdzierające serce ryciny, w których artysta daje świadectwo straszliwemu okrucieństwu i śmierci w czasie hiszpańskiego powstania przeciwko Napoleonowi. Goya był pierwszym wojennym reporterem.|”. Według Hughesa „Goya był mistrzem w wyrażaniu bólu, przemocy i okrucieństwa. Co nie znaczy, że nie celebrował przyjemności życia. Uwielbiał wszystko, co zmysłowe: zarówno zapach pomarańczy jak i dziewczęcej pachy; aromat tytoniu i niesmak po zbyt dużej ilości wina; brzdąkanie ulicznej kapeli; grę światła na tafcie i na zwykłym płótnie; poświatę na wieczornym letnim niebie i błysk kolby strzelby”.

Michael Kimmelman, krytyk sztuki z New York Timesa uważa, że Goya nie traci aktualności w dzisiejszych czasach: „To człowiek współczesności., wspaniały bezlitosny satyryk, wyśmiewający to co irracjonalne, okrutne czy absurdalne w życiu i polityce”.

Hiszpańska Inkwizycja

Inkwizycja w Europie została utworzona w XIII w. i była instytucją w Kościele katolickim do zwalczania „szalejącej” w owym czasie herezji. Była niezależna od sądów biskupich i władzy świeckiej. Podlegała jedynie papieżowi. W 1231 r. papież Grzegorz IX rozszerzył działalność inkwizycji na wszystkie kraje katolickie i wprowadził oficjalny urząd inkwizytorów, powoływanych głównie z zakonów dominikanów. W okresie późniejszym Inkwizycja stała się wygodnym narzędziem manipulacji zarówno dla władców świeckich jak i dostojników Kościoła, w walce o władzę i eliminowanie politycznych przeciwników. W 1542 r. papież Paweł III zreorganizował Inkwizycję. Powołał Kongregację Kardynalską Świętej Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji, tzw. Święte Oficjum (Sacrum Officium), które składało się z 6 kardynałów i miało nadzorować działalność sądów inkwizycyjnych w walce z reformacją. W większości krajów Inkwizycja przetrwała do XVIII w., a w Portugalii, Hiszpanii i Włoszech nawet do połowy XIX w.

Inkwizycja w Hiszpanii założona przez króla Ferdynanda V i królową Izabellę w 1478r. była niezależna od jakichkolwiek instytucji papieskich i ściśle związana z władzą królewską. Pierwszym zadaniem Inkwizycji hiszpańskiej było demaskowanie Żydów i Maurów, którzy, choć od dawna publicznie nawróceni na chrześcijaństwo (konwertyci), to jednak podejrzewani byli o potajemne kultywowanie starej religii. W 1481 r. Ferdynand i Izabella powierzyli funkcję Wielkiego Inkwizytora swemu doradcy i spowiednikowi, dominikaninowi Tomaszowi de Torquemadzie. Pod jego przewodnictwem Święta Inkwizycja stała się instytucją usankcjonowanego terroru. Duchowni członkowie Oficjum mieli do pomocy cywilnych „urzędników” zwanych Familiares, których funkcja cieszyła się ogromnym prestiżem.

Narzędziem działania Inkwizycji były przesłuchania i tortury stosowane wobec oskarżonych o herezję, w celu uzyskania przyznania do winy i skruchy. Kary wahały się od publicznej hańby w stroju sambenito – koszuli zrobionej z workowatej tkaniny, aż po spalenie na stosie (żywcem lub po śmierci) i śmierć przez uduszenie. Wyroki były wykonywanie publicznie na ceremoniach zwanych auto-de-fe czyli aktach wiary. Pod koniec XVIII w. Inkwizycja rzucona została na front walki ze zwolennikami wywrotowych idei Rewolucji Francuskiej i liberalnej myśli oświeceniowej. Na początku XIX w. władza hiszpańskiej Inkwizycji zaczęła maleć, a formalnie została zniesiona w 1820 r.

Obsada

Twórcy filmu postanowili, że ze względu na maksymalny autentyzm, film zostanie nakręcony w plenerach Hiszpanii, z jak największym udziałem hiszpańskiej obsady i ekipy filmowej.

Javier Bardem, jeden z najpopularniejszych i najbardziej charyzmatycznych hiszpańskich aktorów, od początku był w obsadzie filmu, tyle że miał grać...Goyę. Aktor nie wiedział o ewolucji scenariusza, w którym w rezultacie na plan pierwszy wypłynęła postać Lorenzo, a nie Goi. Zaentz wspomina: „Po wielu dyskusjach wszyscy zgodziliśmy się, że Goya nie może być głównym bohaterem, bo cała historia na tym traci”. Kiedy powiedzieliśmy o tym Bardemowi, był zaintrygowany faktem, że będzie grał kogoś innego, ojca Lorenzo. Po przeczytaniu zmienionego scenariusza krzyknął: Lorenzo podbił moje serce!” Rola mnicha-inkwizytora, który przechodzi niezwykłą metamorfozę, zafascynowała Bardema: „To człowiek silnych przekonań i niezłomnej wiary. Można go nazwać fanatykiem. Ale nie jest czarnym charakterem, jakimś szaleńcem, tylko człowiekiem z pasją, czasem niepohamowanym”.

Obsadzenie roli Goi było dużym wyzwaniem, ponieważ Forman uważał, że aktor grający malarza nie może być aktorem rozpoznawalnym. „U fikcyjnych bohaterów: Lorenzo czy Ines, nie przeszkadzały mi znane twarze, ale u Goi, który pojawia się znikąd, nieoczekiwanie... Nie powinien być rozpoznawalny” – mówi Forman. Zaentz wspomina: „Wracaliśmy z Milosem samolotem do Ameryki i oglądaliśmy jedną z części „Egzorcysty”. Milos odwrócił się do mnie pokazując palcem na Stellana Skarsgarda powiedział: To jest nasz Goya. Szwed Stellan Skarsgard, znany widzom z „Przełamując fale” i „Buntownik z wyboru”, według Zaentza „jest typem aktora, którego nie pamięta się z nazwiska, tylko jako bohatera z konkretnego filmu. Jest doskonałym aktorem”.

Zdobywczyni Złotego Globu za rolę w „Bliżej”, Natalie Portman, zagrała młodą muzę Goi, Ines Bilbatua. Forman wspomina: „W ogóle nie znałem Natalie Portman. Zobaczyłem jej twarz na okładce Vogue albo innego podobnego czasopisma i uderzyło mnie jej podobieństwo do bohaterki uwiecznionej na jednym z ostatnich obrazów Goi: „Mleczarka”. Wtedy zacząłem się dowiadywać, kim ona jest”.

Pozostałe dwie ważne role zagrali aktorzy o międzynarodowej sławie. Randy Quaid, ostatnio podziwiany w „Tajemnicy Brokeback Mountain” wcielił się w postać hiszpańskiego króla Karola IV, a wybitny aktor francuski Michael Lonsdale („Dzień szakala”, „Monachium”) zagrał Wielkiego Inkwizytora.

Produkcja

Pomysł zrobienia filmu o wspaniałym hiszpańskim malarzu Francisco Goi i hiszpańskiej Inkwizycji, po raz pierwszy przyszedł Formanowi do głowy 50 lat temu, kiedy był studentem w komunistycznej Czechosłowacji. „Przeczytałem książkę o hiszpańskiej Inkwizycji, w której opisywano przypadek fałszywego oskarżenia. Pomyślałem, że mogłoby to być osią świetnej historii. Widziałem wiele paralel między reżimem komunistycznym i Świętą Inkwizycją, i rozumiałem też, że te podobieństwa są zbyt oczywiste, by film taki mógł w Czechosłowacji powstać. Na jakiś czas zrezygnowałem z tego pomysłu” – wspomina Milos Forman. Idea odrodziła się 30 lat później w Madrycie, gdzie Forman i Zaentz promowali „Amadeusza”. „Staliśmy przed muzeum Prado, kiedy Milos wspomniał, że nigdy nie widział słynnego obrazu Boscha: „Ogród ziemskich rozkoszy”. Przy okazji obejrzeliśmy mieszczącą się tam największą kolekcję dzieł Goi” – wspomina Zaentz. Podczas wizyty w Prado, Forman napomknął o pomyśle połączenia wątku Goi z Inkwizycją, a Zaentz błyskawicznie zrozumiał, że to doskonała idea. Reżyser postanowił, że scenariusz napisze Jean-Claude Carriere, „bratnia dusza” i przyjaciel Formana, który pracował z Bunuelem (”Dziennik panny służącej”, „Piękność dnia”, „Dyskretny urok burżuazji”, „Mroczny przedmiot pożądania”), Louisem Malle („Viva Maria”) i samym Formanem („Odlot”, „Valmont”). „To bardzo interesujący okres. Przełom XVIII i XIX wieku jest jednym z najważniejszych etapów w historii Europy, z powodu Rewolucji Francuskiej i Napoleona. Francja stanowiła w owym czasie centrum Europy i wpływała na inne kraje, między innymi na Hiszpanię, czego ukoronowaniem była okupacja Hiszpanii przez Napoleona. Z drugiej strony, Hiszpania w XVIII w. była najbardziej zacofanym krajem zachodniej Europy. Katolicka, konserwatywna, rządzona przez króla, wywodzącego się z tego samego rodu, co król Francji. Dzieła filozofów Oświecenia praktycznie nie były tu znane. Inkwizycja była w rozkwicie, i skutecznie zadawała ciosy swym przeciwnikom.” – tłumaczy Carriere.

„To, co fascynowało mnie w tym konkretnym okresie historii, to wszechobecne paradoksy i ciągłe zmiany, które przypominały mi czasy, w których ja żyłem: najpierw demokrację, potem okupację, komunizm, moment demokracji i ponowny nawrót komunizmu. Sytuacja w Hiszpanii na początku XIX w. była bardzo podobna. Król Karol reprezentował starą gwardię, kiedy pojawił się Napoleon, którego armia niosła postęp, ideały i wartości Francuskiej Rewolucji. Czyż nie przypomina to armii sowieckiej, niosącej „wolność” dla Czechosłowacji? Zamiast prawdziwego wyzwolenia Hiszpanii, Napoleon posadził na tronie swojego brata, który rządził Hiszpanią do przybycia Brytyjczyków, którzy przywrócili hiszpańską monarchię” – opisuje Forman.

„Nie sądzę, żeby Goya świadomie angażował się w politykę. Był tylko nadzwyczajnym obserwatorem, reporterem. Komentował i rejestrował to, czego był świadkiem - kontynuuje Carriere. Goya malował królów i królowe Hiszpanii, ich dzieci, całe rodziny, członków dworu królewskiego. Był stałym bywalcem na dworze. Równocześnie jednak doskonale znał zwyczajne życie. Chodził po ulicach, zaglądał do karczm, a swoje obserwacje uwieczniał w szkicach i rycinach. Niektóre z nich, takie jak „Kaprysy” czy „Okropności wojny” stały się słynną wizytówką artysty. Portretował zarówno Wielkiego Inkwizytora, jak i osadzonego na tronie hiszpańskim brata Napoleona, czy później księcia Wellingtona, który przegnał Francuzów, ale też zwykłych obywateli i żołnierzy. Rozumiał duszę każdego człowieka.”

W scenariuszu Carriere postanowił stworzyć przeciwwagę dla postaci Goi: „Uznałem, że byłoby to interesujące, żeby postaci Goi przeciwstawić innego bohatera, który byłby znajomym malarza. Byłby on przeciwieństwem Goi jeśli chodzi o temperament i filozofię życiową, inteligentnym człowiekiem, który chce zmieniać świat i jest bardzo zaangażowany w polityczne zmiany w tamtym czasie. Ten człowiek, ojciec Lorenzo stał się głównym bohaterem filmu. Członek Inkwizycji, który fanatycznie wierzył w możliwość zbudowania nowego, lepszego świata w oparciu o nauczanie Jezusa. Był przekonany, że upadek Hiszpanii spowodowany jest tym, że Inkwizycja straciła swój pazur w obronie tego nauczania. Chce odrodzić potęgę Inkwizycji, odbudować jej wcześniejszą siłę i wpływy. Niedługo później poznaje nowe idee rozprzestrzeniające się z ogarniętej rewolucją Francji, które zaprzeczają religijnym doktrynom, ponieważ czynią z człowieka kreatora swego losu i przeznaczenia, a naczelną staje się idea wolności, równości i braterstwa”.

Trzecią wiodącą postacią jest Ines Bilbatua, kobieta będąca znajomą obu mężczyzn. Poznajemy ją jako piękną nastoletnią muzę Goi, ale po uwięzieniu jej przez Inkwizycję, ojciec Lorenzo staje się jej jedyną nadzieją na uwolnienie z lochów Świętego Oficjum. Lorenzo skwapliwie wykorzystuje całkowitą bezradność zakutej w łańcuchy dziewczyny. Według Carriere: „ Ines pochodzi z zamożnej i znanej rodziny. Ojciec jest bogatym kupcem, wszyscy są dobrymi chrześcijanami. Jednak pewnej nocy, szpiedzy Inkwizycji podpatrują ją w karczmie i uznają, że unikając wieprzowiny Ines daje dowód potajemnego wyznawania judaizmu. Jest to wystarczającym powodem do wezwania dziewczyny przed oblicze trybunału inkwizycji, poddania torturom i skazania jej na lata więzienia”.

Synopis

Oczami słynnego hiszpańskiego malarza Francisco Goi oglądamy burzliwą i barwną historię rozgrywającą się na przełomie XVIII i XIX w. w Hiszpanii. Jest to czas historycznych turbulencji, gwałtownych niepokojów i cierpienia. Podczas gdy hiszpańska Święta Inkwizycja umacnia swoją pozycję i zaostrza walkę z heretykami i wyznawcami liberalnej myśli oświeceniowej, we Francji wybucha rewolucja, a kilka lat później do Hiszpanii wkracza Napoleon pod sztandarami Wielkiej Rewolucji Francuskiej i wyzwolenia ludu z ucisku monarchii i Kościoła. Okupant jednak, zamiast wyzwolenia i wolności przynosi tylko okrucieństwo i prześladowania. Niedługo potem angielski generał Wellington na czele potężnej armii przegania Francuzów, po czym następuje przywrócenie monarchii oraz ... Inkwizycji.

Na tle tych burzliwych wydarzeń śledzimy losy ojca Lorenzo (Javier Bardem), zagadkowego członka Świętego Oficjum, zafascynowanego młodziutką muzą Goi – Ines (Natalie Portman), która na skutek fałszywego oskarżenia o herezję uwięziona zostaje w lochach Świętej Inkwizycji. Obserwatorem i katalizatorem zdarzeń jest Francisco Goya (Stellan Skarsgard), nadworny malarz królewski, który żyjąc z portretowania wpływowych ludzi, „po godzinach” z pasją uwiecznia zwyrodnienia Inkwizycji, okrucieństwa wojen, barbarzyństwo i głupotę ludzką.

Zdjęcia

Autor zdjęć Javier Aguirresarobe („Inni” „W stronę morza”), sześciokrotny laureat nagrody Goi (hiszpański Oscar) mówi: „Cały film został zrobiony w naturalnej scenerii, w prawdziwych wnętrzach, autentycznych i niepowtarzalnych planach zdjęciowych. Ani jedno ujęcie nie zostało zrobione w studiu. Oczywiście wiązały się z tym poważne niedogodności: wspaniałe pałace są częścią Hiszpańskiego Dziedzictwa Narodowego. Wszystkie nasze działania były nadzorowane przez odpowiednie władze, tak żeby na przykład nasz sprzęt nie zarysował pięknie udekorowanych ścian, które przetrwały 250 lat. Trudności rozwiązywaliśmy na przykład budując konstrukcje do podtrzymywania oświetlenia, które chowaliśmy za zasłonami.”. Aguirresarobe pragnął, by jego film nawiązywał do tonacji klasycznego malarstwa. Film nie emanuje jaskrawymi barwami, lecz naturalnym światłem i ekspresją. Operator przestudiował klasyczne dzieła hiszpańskiego malarstwa, między innymi ulubionego malarza baroku Ribery, i „ładował” swą wyobraźnię ciepłym światłem, łagodną tonacją i gęstym mrokiem jego obrazów. Zdjęcia odbywały się w miasteczku San Martin de la Vega, w Segovii, Salamance, w madryckich pałacach El Pardo, La Quinta i Aranjuez, oraz w muzeum Prado i w średniowiecznym klasztorze w Veruela. Zdjęcia do „Duchów Goi” trwały 14 tygodni i zakończyły się w grudniu 2005 r.