Filmy etyka, teatr telewizji

Antygona, córka Edypa. Jej zwaśnieni bracia, Eteokles i Polineikes, giną w walce o Teby. Władca tej krainy, Kreon, broniąc interesów i powagi państwa, zakazuje grzebania zdrajcy Polineika. Antygona, posłuszna prawom boskim i ludzkim powinnościom siostry, postanawia oddać bratu ostatnią posługę. Starcie dwóch odmiennych racji i konflikt etyczny między bohaterami, którzy w różny sposób pojmują hierarchię wartości i praw, stanowią podstawę tragedii, uznanej za klasyczny wzór doskonałości. Spektakl Jerzego Gruzy różni się koncepcją artystyczną od wcześniejszych inscenizacji telewizyjnych. To bardzo szczególne przedstawienie, odbiera się je tak, jak gdyby zmontowano je wczoraj – zauważono w recenzjach popremierowych. Reżyser określił je w podtytule jako „przygotowanie do spektaklu”. Aktorzy w prywatnych ubraniach, bez żadnej charakteryzacji, uczestniczą w „czytanej” próbie przy stolikach. Słowami Sofoklesa – w przekładzie prozą Stanisława Hebanowskiego – mówią o racji stanu, anarchii, terrorze, o uprawnieniach władcy i zniewoleniu narodu, o prawie niepisanym, odwiecznym. Na kanwie klasycznego tekstu dają współczesną interpretację tragicznego w skutkach konfliktu między przeciwstawnymi wartościami: emocją i rozumem, sentymentem i polityką, spontanicznością i doświadczeniem.

Autor pragnie rozprawić się z tzw. wyborem mniejszego zła. Jest to problem etyczny, podejmowany od stuleci, ale także zjawisko psychospołeczne, z którym mierzą się od zawsze jednostki i każda władza. Po włosku „cena” to wieczerza, zaś „Cena” Łysiaka jest wyraźnym odwołaniem do Ostatniej Wieczerzy. Cała akcja rozgrywa się w trakcie długiej i dramatycznej nocy, w jednym pomieszczeniu, które staje się klatką bez wyjścia dla uczestników. Intryga rozgrywa się w dialogu między trzynastoma bohaterami. Każdy z nich rozmawiając z innymi mierzy się jednocześnie z własnymi lękami, odgrodzony od pozostałych uczestników wieczerzy barierą własnego ego. Sytuacja jest bez wyjścia – każdy zapłaci cenę za to, co się stało tej nocy...

Polska prapremiera sztuki Goethego odbyła się w 1961 roku w warszawskim Teatrze Współczesnym. Doczekała się też wersji telewizyjnej (premiera 8 lutego 1965 roku). Nowe możliwości techniczne sprawiły, że inscenizacja Erwina Axera jeszcze zyskała na wartości. Pełnym blaskiem jaśnieje też kreacja Zofii Mrozowskiej jako Ifigenii, z pewnością jedna z najlepszych w bogatym dorobku tej aktorki. W mitologii greckiej Ifigenia pozostaje w cieniu swego sławniejszego rodzeństwa – Elektry i Orestesa. Jej losy są wszakże nie mniej dramatyczne, choć pozbawione piętna zbrodni. Przeciwnie, to dzięki Ifigenii naznaczony klątwą bogów ród Atrydów doczekał się moralnego odrodzenia. W klasycznie zbudowanej sztuce Johanna Wolfganga Goethego mniej znana z córek Agamemnona urasta do rangi jednej z najpiękniejszych pod względem etycznym postaci mitologii. Pomimo że sztuka Goethego dotyka spraw makabrycznych i mrocznych, tchnie z niej niezwykły optymizm. Wedle autora „Fausta” człowiek nie może uciec od swego przeznaczenia. Z drugiej wszakże strony dzięki uczciwości, sprawiedliwości i umiłowaniu prawdy jest w stanie odnieść zwycięstwo nad gwałtem i nienawiścią. W dramacie Goethego przemoc, podstęp, zawiść i duma uznają wyższość niezdolnej do kłamstwa i podłości bezbronnej Ifigenii.