O produkcji
W "Before the Devil Knows You're Dead" Sidney Lumet ("Pieskie popołudnie", "Serpico") postanawia przyjrzeć się najmroczniejszej stronie ludzkiej natury. Bohaterem swojego filmu czyni rodzinę, która musi stawić czoła swojemu najgorszemu wrogowi: samej sobie. W filmie zobaczyć możemy plejadę gwiazd. Laureat Oscara Philip Seymour Hoffman wciela się w postać brokera Andy'ego, który wciąga swojego młodszego brata Hanka (nominowany do Oscara Ethan Hawke) w intrygę, z której nie ma wyjścia: napad na niewielki sklepik jubilerski na przedmieściach. To łatwy cel, tylko że... właścicielami sklepu są rodzice bohaterów.
Hoffman i Hawke to nie jedyne gwiazdy tego dramatu. Na ekranie zobaczyć możemy również inne legendy Hollywood. Zdobywczyni Oscara Marisa Tomei wciela się w piękną żonę Andy'ego. Pięciokrotnie nominowany do Oscara Albert Finney gra natomiast patriarchę rodziny, który za wszelką cenę stara się dojść sprawiedliwości, nie zdając sobie sprawy, iż ściga własne dzieci.
W wieku 83 lat Sidney Lumet, "reżyser aktorów", nagrodzony w 2005 roku specjalnym, honorowym Oscarem za całokształt twórczości, buduje dramat równie sprawnie, jak robił to przed laty. Miesza przy tym swoje ulubione tematy: rodziny postawionej przed skrajnymi decyzjami i wyborami (jak np. w "Long Day's Journey Into Night") i napadu, który wymyka się spod kontroli (jak np. w "Taśmach prawdy").
– Byłem oczarowany tym scenariuszem – wspomina Lumet swoje pierwsze zetknięcie z tekstem "Nim diabeł dowie się, że nie żyjesz". – Pomyślałem, że to cudowna historia. Nie ma nic bardziej interesującego, niż dobry... melodramat. Ciągłe zwroty akcji powaliły mnie na kolana – dodaje.
Lumet postrzega swoje dzieło nie jako tragedię, czy dramat, ale właśnie jako melodramat. Pojęcie to postrzega w dość nietypowy sposób. W czasach, gdy najbardziej chodliwymi tematami są "realizm" i "rzeczywistość", melodramat może zdawać się nieco przestarzałym i przesadzonym. Ale dla Lumeta z pojęciem melodramatu wiąże się przede wszystkim klasyczny sposób opowiadania.
– Melodramat to bardzo pojemy gatunek – tłumaczy reżyser. – Historia sama prosi widza, by ten zrezygnował ze swojego sceptycyzmu i zaakceptował coraz bardziej niespodziewane okoliczności i zachowania. W prawdziwym melodramacie, zdarzenia rozwijają się szybko i bez ostrzeżenia. Czas biegnie błyskawicznie, a napięcie wzrasta. Nie ma czasu, by rozbudować bohatera lub zmierzyć się z jego przeszłością. Narracja zmienia się szybko i agresywnie. Wszystko, co nie posuwa fabuły do przodu, jest bez znaczenia – dodaje filmowiec. Nawet tytuł nadany filmowi przez scenarzystkę Kelly Masterson, zaczerpnięty ze starego irlandzkiego toastu, "Znajdź się w niebie pół godziny przed tym, jak diabeł dowie się, że umarłeś", sugeruje pośpiech i wskazuje na zbliżającą się katastrofę i jej konsekwencje.
- W większości dramatów fabuła koncentruje się na bohaterach – zauważa Lumet. – To tego typu postać, a to nieunikniony skutek. W melodramacie mamy do czynienia z przeciwnym zjawiskiem. Bohaterowie muszą się dostosowywać do fabuły.
Według reżysera bohaterowie melodramatów rzadko kiedy reprezentują sobą typ prawdziwego herosa, czy nawet sąsiada, kogoś z naszego otoczenia. Przeciwnie, mogą być wręcz antypatyczni albo wręcz godni pogardy, odrażający. A jednak widzowie na nich reagują.
– Wszystko zmienił Hannibal Lecter – mówi Lumet. – Czy ktoś z nas kiedykolwiek poznał kogoś, kto zjada innych ludzi? Jak to możliwe, że postać mówi: "Zjem kogoś na obiad", a publiczność kona ze śmiechu? – zastanawia się twórca.
W filmie nie ma też konwencjonalnych bohaterów. Okoliczności sprawiają, iż na światło dzienne wychodzi najmroczniejsza cząstka każdego z członków rodziny. Dosłownie zawsze, gdy tylko pojawia się okazja, dokonują najgorszych wyborów i zachowują się w sposób, który zaskakuje i przeraża nawet ich samych. - Zadaniem aktora jest sprawienie, aby takie zachowanie i postępowanie, nawet najbardziej ekstremalne, było wiarygodne dla widza – podsumowuje reżyser.
Lumet nie miał wątpliwości kto powinien ożywić jego opowieść. Na czele swojej listy zapisał Philipa Seymoura Hoffmana. – Myślę, że Philip Seymour Hoffman to najlepszy współczesny aktor amerykański – mówi zdecydowanie reżyser. Podobnego zdania jest o reszcie swojej obsady. Był przekonany, że bez problemu sprawią oni, iż widzowie uwierzą w to, co dzieje się na ekranie.
- Pierwszy dzień przesłuchań był niesamowicie podniecający. Poza wyjątkami, nigdy wcześniej nie pracowałem z tymi ludźmi. Zresztą z Albertem Finneyem widzieliśmy się po raz ostatni na planie "Morderstwa w Orient Expressie", wiele lat temu – wspomina Lumet. - Nigdy nie pracowałem z Marisą Tomei, Ethanem Hawke, czy Philipem Seymourem Hoffmanem, ale od razu widać było, jak wielki talent posiadają – dodaje. – A praca z Albertem, po tylu latach przerwy, była ogromnym i wzruszającym przeżyciem dla każdego z nas...
Lumet dopilnował, by nie tylko w głównych rolach pojawili się wyśmienici odtwórcy. Ethan Hawke podkreśla, iż najwybitniejsi aktorzy sceniczni, w tym laureat statuetki Tony Brian F. O'Byrne oraz nominowana do Oscara Rosemary Harris, ubiegają się o pracę u Lumeta, choćby tylko w epizodzie, choćby tylko przez kilka dni. – Pracując z Lumetem, pracuje się z tymi wszystkimi wspaniałymi ludźmi – mówi Hawke.
Aktorzy zgodnie podkreślają, iż reżyser posiada niezwykłą umiejętność skupiania ich uwagi i motywowania. Do każdego podchodzi indywidualnie. – Zdarza się, że chwyta za ramię, twarz, rękę. Chce się połączyć z aktorem, i chce, by ten wiedział, że jest po jego stronie – twierdzi Hoffman. – Nie jest wstrzemięźliwy i zamknięty. Jest bezpośredni i szczery. I bardzo, bardzo pomocny. Wspiera swoich aktorów – podkreśla gwiazdor.
Aktorski proces twórczy jest niebywale ważny dla Lumeta. Filmy przygotowuje tak, jak sztuki teatralne. Zaczyna od prób – od czytania, po inscenizowanie konkretnych scen w dekoracjach. Poświęca temu najczęściej dwa, bardzo intensywne tygodnie. Członkowie obsady przechodzą razem z nim przez cały film – tak, jak w teatrze. Pracują z dekoracjami i rekwizytami. Uczą się. Uczy się także sam reżyser. Próby dla Lumeta są święte. Nic nie może ich przerwać. – Dzięki temu dobrze poznaliśmy naszych partnerów z planu na długo przed tym, zanim się na nim stawiliśmy – wspomina Ethan Hawke. – Uczestniczyliśmy w procesie twórczym i podejmowaniu ważnych decyzji, jeszcze zanim padł pierwszy klaps – podkreśla. Przygotowanie to klucz do sukcesu dzieł Lumeta.
Nie tylko aktorzy pozostają pod wrażeniem współpracy z Lumetem. Również jego ekipa nie może wyjść z podziwu dla sposobu w jaki podejmuje on decyzje, jasności tego procesu, a także szybkości, z jaką realizuje zdjęcia.
Chris Newman, dźwiękowiec, który po raz pierwszy pracował z Lumetem w 1983 roku na planie filmu "Daniel" wspomina, jak Lumet zdążył przed lunchem nakręcić najpierw scenę z 10 tysiącami statystów i sześcioma kamerami, a następnie kolejną, z 3 tysiącami statystów i trzema kamerami. To standard dla produkcji tego niezwykłego filmowca.
- Wszyscy są zdumieni tempem Sidneya. Na planie buduje ono wręcz elektryzującą atmosferę – tłumaczy Hawke. – Lubię to. Choć przyzwyczajenie się do tego zabiera kilka dni – dodaje. Philip Seymour Hoffman przystosował się od razu do tej szybkości. – Gdy tylko zrozumiesz ten rytm, poddajesz się mu i podążasz za nim. Nie odnosisz wówczas wrażenia, że tempo jest szalone. W jakiś sposób nigdy nie czujesz się poganiany. Wiesz, że gdy znajdujesz się na planie, kamera pójdzie w ruch – mówi. – Pracowałem z nim 32 lata temu. Dziś pracuje równie szybko, jak wtedy. Nie zmienił się – zdradza Albert Finney.
Błyskawiczne tempo pracy Lumeta wymusiło zatrudnienie 24-godzinnej ekipy konstrukcyjnej, która musiała nadążać za błyskawicznymi zmianami dekoracji. – Najbardziej skomplikowane było zbudowanie pubu Mooney's – restauracji i baru, w którym rozgrywa się wiele kluczowych dla fabuły scen – mówi Chris Nowak, scenograf, który przygotował m.in. projekty wnętrz sklepu jubilerskiego, biura Andy'ego, a także mieszkania Andy'ego, Hanka, jego byłej żony i córki, a także złodzieja Bobby'ego. Wizualną stronę filmu opracował operator Ron Fortunato, który pracował już z Lumetem przy takich produkcjach, jak "Find Me Guilty", "Strip Search" i wiele odcinków "100 Centre Street".
Historia w "Nim diabeł dowie się, że nie żyjesz" przedstawiona zostaje achronologicznie i z wielu różnych perspektyw. Widzowie dowiadują się czegoś o bohaterach wtedy, kiedy i oni sami zaczynają siebie lepiej poznawać, wraz z rozwojem akcji. Zarówno Andy, jak i Hank marzą o lepszym i wygodniejszym życiu. Hank nie płaci alimentów i ledwo wiąże koniec z końcem. Andy koncentruje się na nabywaniu nowych dóbr materialnych, licząc na to, że to uratuje rozpadające się małżeństwo. Tak, jak wielu tonących w długach, obydwaj marzą o tym, by pozbyć się zmartwień finansowych i stać się wolnymi ludźmi. Marzenia te są typowe i jak najbardziej normalne, ale tego samego nie można powiedzieć o sposobie, w jaki bohaterowie chcą je zrealizować.
Pierwsza błędna decyzja zapoczątkowuje łańcuch tragicznych wydarzeń. Pętla coraz bardziej się zacieśnia. Bohaterowie coraz szybciej tracą kontrolę nad swoim losem. Nie ma odwrotu. – Wszystko może zmienić się w ciągu sekundy. W życiu (i w melodramacie), jedyną rzeczą, której nie wiemy jest to, co zaraz się stanie – zauważa Albert Finney. - Widz czuje, że ta rodzina nie stanowi jedności. Z tego powodu bracia czują się bezkarni – przedstawia swoją interpretację Hoffman. – Czy to będzie miało jakieś znaczenie? Na pewno nie dla rodziców. Otrzymają przecież ubezpieczenie. Nic im się nie stanie... aż do momentu, gdy idealny plan legnie w gruzach. Z całą swoją intensywnością i pewnym szaleństwem, jest to bardzo prawdziwa i wiarygodna historia. O takich rodzinach czyta się w prasie, słyszy w mediach. Takie rodziny spotkać można na całym świecie. Brat przeciwko bratu. Ojciec przeciwko synowi. Tragiczne, tak, ale takie rzeczy mają miejsce częściej, niż nam się zdaje – dodaje.
Sidney Lumet wychodzi od "zbrodni doskonałej" i pokazuje całą machinę, która rozpada się z powodu ludzkiej niedoskonałości i słabości.
Film "Nim diabeł dowie się, że nie żyjesz" nakręcony został latem 2006 roku. Zdjęcia zrealizowano w różnych dzielnicach Nowego Jorku, w tym na Manhattanie. Później ekipa przeniosła się do Hell Gate Studios w Astorii.
