Pressboki

Autor sukcesu

Twórcą Księżniczki Mononoke jest jeden z najwybitniejszych japońskich twórców anime - Hayao Miyazaki. Film powstał w znanej japońskiej wytwórni filmów animowanych należącej do Miyazakiego - Studiu Ghibli. Do Hayao Miyazakiego przylgnęły dotąd dwa określenia: "Japoński Disney" oraz "Król Anime". Mimo, że w Japonii kręci się wiele pięknych filmów animowanych, a kraj ten może się poszczycić rekordową liczbą utalentowanych twórców animacji oraz największym na świecie rynkiem komiksowo-animowanym, oba wyżej wspomniane "przydomki" w pełni należą się dzisiaj temu, prawie 60-letniemu, mistrzowi animacji. Filmy animowane firmowane jego nazwiskiem biją w Japonii rekordy oglądalności i znajdują uznanie zarówno wśród publiczności, jak i krytyków animacji. Nie ma Japończyka, który by nie znał Hayao Miyazakiego i nie obejrzał przynajmniej jednego jego filmu. Wspomniana Księżniczka Mononoke jest jego ostatnim hitem (choć nie ostatnim, jaki nakręcono w jego wytwórni), który w okresie 1997/1998 w Japonii pomknął na sam szczyt listy najbardziej kasowych filmów w historii kina. Nieco później Księżniczka Mononoke wyruszyła również na podbój świata, trafiając między innymi do USA, Kanady, Francji, Niemczech, Hong-Kongu, Belgii, Szwajcarii. W tym roku ma również zawitać do Hiszpanii, Włoch oraz Polski.

Hayao Miyazaki kręci filmy familijne, ale nie w takim rozumieniu, do jakiego przyzwyczaiła nas chociażby wytwórnia Disneya. Są to produkcje (dla nas) inne, ponieważ zostały stworzone przez ludzi wychowanych w kulturze skrajnie odmiennej od naszej. I niestety przez to często nie rozumianej. Księżniczka Mononoke to nietypowa produkcja tego reżysera. W tym niezwykłym obrazie Hayao Miyazaki po raz drugi tak znacznie odszedł od konwencji charakterystycznych dla siebie "lekkich filmów przygodowo-familijnych" (np. "Nausicaa of the Valley of Wind" - pierwszej produkcji Studia Ghibli). Stworzył widowisko z większą niż zwykle dawką realizmu i "ciężaru dramatycznego". To "historyczne fantasy", które z naszego punktu widzenia trudno nazwać filmem familijnym. W Japonii natomiast doskonale spełniło ono swoje zadanie "historii dla wszystkich pokoleń". Już chociażby ten fakt świadczy o tym, jak bardzo różnią się gusta japońskiego i europejskiego widza.

Polscy widzowie mieli już okazję oglądać animacje, w których swój udział miał twórca Księżniczki Mononoke. W roku 1972 do kin w całej Polsce trafił film animowany pt. "Kot w butach" (Nagagutsu-o haita neko), do której to produkcji (rok 1969) Miyazaki stworzył koncepcję plastyczną. Rok wcześniej, zanim "Kot w butach" trafił do naszych kin, Miyazaki stworzył znany u nas z końca lat siedemdziesiątych film pt. Dzieci wśród piratów (Dobutsu Takarajima). Tym razem jednak Miyazaki oprócz koncepcji plastycznej był również pomysłodawcą scenariusza.

To tyle, jeśli chodzi o polskie kina.

Telewizja była bardziej otwarta na dzieła Miyazakiego, choć dopiero w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, kiedy to na polskojęzyczne kanały trafiły seriale TV: "Sally czarownica" (Maho-tsukai Sally - rok 1966, koncepcja plastyczna - pierwsze anime z gatunku "magical girls", znanego u nas lepiej z serialu "Czarodziejka z księżyca") oraz Czarodziejskie zwierciadełko (Himitsu-no Akko-chan - rok 1969, koncepcja plastyczna). Trochę później na falach kodowanej stacji Canal Plus (a później "ale kino!" - Cyfra Plus) można było również obejrzeć najsławniejszy film tego twórcy pt. Mój sąsiad Totoro (Tonaro-no Totoro - rok 1988, scenariusz i reżyseria, film legenda, według ankiety japońskiej telewizji państwowej NHK drugi film wszech czasów w Japonii zaraz po Siedmiu Samurajach i numer jeden wśród animacji) oraz Szkarłatny pilot (Porco Rosso/ Kurenai-no buta - rok 1992, scenariusz i reżyseria).

Niestety zdecydowana większość z filmów Miyazakiego nie trafiła (w oficjalnym obiegu) do Polski i jest znana tylko niewielkiej grupie fanów talentu mistrza japońskiej animacji. Najsławniejsze dzieła tego twórcy powstały w Studiu Ghibli. Pierwszym większym sukcesem, który wyniósł Miyazakiego na szczyty, była epicka opowieść Naushika (Kaze-no tani-no Nausicaa - rok 1984, scenariusz i reżyseria - pierwsza produkcja Studia Ghibli), z innych wielkich dzieł można wymienić Laputę (Tenku-no shiro Laputa - rok 1985, scenariusz i reżyseria), Kiki`s Delivery Service (Majo-no takkyubin - rok 1989, reżyseria), Whisper of the heart (Momo-o sumaseba - rok 1995, scenariusz i produkcja).

Dzisiaj do spółki z Isao Takahatą - wieloletnim przyjacielem i równie znanym reżyserem - Hayao Miyazaki tworzy najsławniejszy duet twórców animacji w Japonii. Jego dzieła bawią i wzruszają - praktycznie od chwili powstania Studia Ghibli na początku lat osiemdziesiątych. Każdy jego film jest przebojem i automatycznie trafia na zawsze do serc milionów fanów na całym świecie.

Oto co sam Miyazaki mówił o Księżniczce Mononoke zaraz po japońskiej premierze: "To nie jest film "ekologiczny", chociaż w oczywisty sposób mówi o związkach człowieka z przyrodą. Stąd też po części wziął się pomysł, by przenieść akcję w legendarną przeszłość. Być może w XXI wieku większość z nas zapomni, jaki był właściwy sens słów "przyroda", czy raczej "natura". Mój film mówi o najbardziej pierwotnych sprawach. O życiu, o narodzinach, śmierci, o ludzkim szczęściu i pragnieniach, i o brutalnej żądzy. Okrutne prawdy przedstawiam w okrutny sposób. Nie lubię dwuznaczności."

Czar japońskiej animacji

Księżniczka Mononoke to rodzaj filmu animowanego, rodzaj kina , widowiska, który Japończycy upodobali sobie najbardziej. Opowieść ta przesiąknięta jest "Stylem Kurosawy". To bardzo japońska produkcja, na którą składa się japońska mitologia, japońska dusza i japońska sztuka narracji obrazkowej. Dla odbiorcy z naszego kręgu kulturowego Księżniczka Mononoke to produkcja co najmniej dziwna. Dla większości po prostu niezrozumiała. Już sam fakt, że film animowany może być przeznaczony dla widzów dorosłych, budzi w nas sprzeczne uczucia i zazwyczaj niezdrowe skojarzenia. Tymczasem w Japonii filmy animowane przeznaczone dla różnych grup wiekowych i w najróżniejszych gatunkach, to rzecz jak najbardziej normalna i spotykana praktycznie na każdym kroku. Japoński rynek komiksowo-animacyjny należy do największych na świecie, a tradycje opowieści obrazkowych sięgają tam setek lat.

Pierwsze znane nam przykłady opowieści obrazkowych rodem z Kraju Wschodzącego Słońca pochodzą już z przełomu XI i XII wieku. Przez setki lat sztuka ta ewoluowała i w latach dwudziestych naszego stulecia ukształtowała się w formę, jaką znamy dzisiaj. Mimo, że w tamtych czasach początkowo japońscy twórcy komiksu wzorowali się na komiksie amerykańskim, komiks japoński zachował swoją odrębność i dzisiaj jest nie do pomylenia z jakąkolwiek inną szkołą rysowania. Różnice widoczne są nie tylko w kresce i sposobie kadrowania, ale również znajdują swoje odbicie w konstrukcji fabularnej tych historii.

W Japonii praktycznie wszyscy mają swoje komiksy: dzieci i dorośli, kobiety i mężczyźni , dziewczęta i chłopcy, uczniowie, gospodynie domowe i biznesmeni, fani sportu, wędkowania, romansów, sensacji, historii, komedii, fantastyki i filatelistyki. Tutaj można znaleźć niemal wszystko. Na przykład bardzo popularną grupę komiksów stanowią mangi kulinarne, w których ciekawej akcji towarzyszą przepisy kulinarne.

Jedną trzecią wszystkich wydawnictw w Japonii stanowią komiksy, co daje liczbę ponad 200 milionów egzemplarzy rocznie. (!) O potędze tego rynku niech świadczy fakt, że jeden z wielu tygodników (!) w którym publikowane są historie komiksowe w odcinkach, sprzedaje się w ponad czterech milionach egzemplarzy każdorazowo. Mówiąc w skrócie - komiks i film animowany w Japonii jest tak rozwinięty i różnorodny, jak przemysł filmowy w USA.

Podstawowe cechy charakterystyczne komiksu japońskiego to przede wszystkim:

- czerń i biel - klasyczna czerń i biel zamiast pełnej palety kolorów; rzadko można spotkać pokolorowane kadry japońskiego komiksu; Japończycy opanowali tę technikę do perfekcji, udowadniając, że odcienie szarości często potrafią silniej oddziaływać na odbiorcę niż najbardziej wyszukana paleta barw; już japońscy pejzażyści, którzy studiując w Chinach opanowali techniki malarzy z okresu panowania dynastii Sung, twierdzili, że za pomocą kolorów można co najwyżej ukazać powierzchnię przedstawianego krajobrazu, a nie jego istotę (co potwierdzają również czarno-białe filmy np. Kurosawy lub Kobayashiego)

- dynamika - wszechobecny ruch w kadrach, przedkładanie obrazu nad słowo pisane, dążenie do wyrażania uczuć i nastroju za pomocą odpowiedniego kadrowania, gestykulacji i mimiki twarzy

- fabuła - przeważnie bardzo rozbudowana i skomplikowana

Oczywiście siłą rzeczy ten styl rysowania został z czasem z dużym powodzeniem przeniesiony na celuloid, tworząc zupełnie nową jakość - język filmowej animacji. Dzisiaj tak perfekcyjnie wykonane dzieła animacji jak Księżniczka Mononoke nie są w Japonii rzadkością, a prawie połowa wszystkich produkcji filmowych w Japonii, to właśnie filmy animowane. (!) Szkoda tylko, że te nadzwyczajne i niepowtarzalne dzieła nie są u nas rozumiane i tak rzadko goszczą na naszych ekranach.

Księżniczka Mononoke - japońska rekordzistka

Księżniczka Mononoke okazała się najdroższym filmem w historii japońskich produkcji animowanych, kosztowała 2,4 miliarda jenów (ok. 2,4 mln USD). Wyprzedziła pod tym względem nawet legendarnego Akirę, którego koszty produkcji nie osiągnęły nawet jednego miliarda jenów. Suma wydana na produkcję zwróciła się w samej tylko Japonii niemal zaraz po premierze, bijąc tym samym ustalony przed piętnastoma laty japoński rekord kasowy, należący do sławnego E.T. Stevena Spielberga. Co prawda Księżniczka Mononoke długo się tym rekordem nie cieszyła. Palmę pierwszeństwa odebrał jej Titanic. Nie umniejsza to jednak jej wartości i osiągnięć.

Nagrody

- Najlepszy film na 21-szej edycji Japońskiej Akademii Filmowej (japoński Oscar);

- Najlepszy film na liście czytelników Asahi (Asahi Best Ten Film Festival);

- Najlepszy film i nagroda Excelent Movie Award przyznana przez Departament ds. Rozwoju Kultury i Ministerstwa Edukacji (dodatkowo Wielka Nagroda w kategorii Animacji podczas 1-szej edycji Media Arts Festival);

- Tytuł dla najlepszego reżysera na festiwalach: Takasaki Film Festival, Tokyo Movie Awards, Nikkan Movie Awards, 1997 Kinema Junpo Japanese Movies;

- Tytuły najlepszego filmu japońskiego: 1997 "Kinema Junpo Best 10" (jedna z poważniejszych nagród w japońskiej kinematografii) w kategorii czytelników, 2-gie miejsce zdaniem krytyków; The Association of Movie Viewing Groups;

- The 39th Mainichi Art. Award;

- Nihon Keizai Shinbun Award for Excellency; Nikkei Awards for Excellent Products/Service; Excellent Award; Yomiruri Award for Film/Theater Advertisement;

- Theater Division Award, Asahi Digital Entertainment Award;

- Special Achivement Award, The Movie's Day;

- Nagrody specjalne: Houchi Movie Award; Blue Ribbon Award; Osaka Film Festival; Elandore Award; Elandore Award; MMCA, Multimedia Grand Prix 1997

- Cultural Award, Fumiko Yamaji Award;

- Grand Prize and Special Achievement Award, Golden Gross Award;

- Pierwsze miejsca: za najlepszy film roku na 26-tej edycji "Pia Ten"; Japan Movie Pen Club, 1997 Best 5 Japanese Movies; Best Comicker's Award; CineFront Readers' Choice;

- Nagaharu Yodogawa Award, RoadShow;

- Best Composer and Best Album Production, 39th Japan Record Award

Słowniczek

Anime - rodzaj specyficznego dla rysowników japońskich sposobu animacji, opartego na tradycyjnej japońskiej sztuce opowieści obrazkowych. Czasami wymiennie używa się terminu "japanimation". Słowo "anime" zostało zapożyczone z języków zachodnich i używane jest przez fanów na całym świecie (poza Japonią), aby odróżnić animowane produkcje japońskie od filmów animowanych ze wszystkich innych krajów.

Manga - japońskie słowo, oznaczające w wolnym tłumaczeniu "niepohamowane obrazy", lub w dużym uproszczeniu po prostu "opowieści obrazkowe" lub "komiks". Manga to jedyny w swoim rodzaju japoński styl rysowania i narracji obrazkowej - tematyka (bardzo różnorodna), sposób kadrowania (niezwykle dynamiczny), projekty postaci i przedmiotów, kolorystyka (klasyczna czerń i biel zamiast pełnej palety kolorów), konstrukcja fabuły (przeważnie wielowątkowa i bardzo skomplikowana). Manga w takiej formie, jaką znamy dzisiaj, uformowała się w latach dwudziestych naszego stulecia, powstając z połączenia estetyki zwoju z techniką druku.

Emishi - czyli lud Ajnu (Ajnowie), rdzenna mniejszość Japonii, do dzisiaj uważana przez naukowców za plemię nie do końca poznane. Różnią się cechami fizycznymi od Japończyków. Uważa się, że Ajnowie wywodzą się od plemion kaukaskich lub ludów Uralu, zamieszkujących Syberię. Ajnowie od niepamiętnych czasów zamieszkują północno-wschodnie części Honsiu (jeszcze przed Muromachi zamieszkiwali niemal całą Japonię - ekspansja Japończyków wyparła ich na północ) i należą do kultury łowiecko-zbierackiej. Od okresu Meiji (1868) nastąpiła asymilacja Ajnów z Japończykami i w większej części doszło do zatarcia różnic językowych i kulturowych.

Hime - księżniczka.

Mononoke - w wolnym tłumaczeniu oznacza złośliwego ducha, lub inny nieokreślony twór, będący źródłem wielu problemów.

Widowisko historyczne w konwencji fantasy

Akcja filmu Księżniczka Mononoke rozgrywa się w erze Muromachi (1338-1573), w czasach tzw. wojny Onin (1467-77). Był to jeden z najczarniejszych okresów w historii Japonii, gdy cały kraj pogrążył się w wojnie domowej, a walczący ze sobą feudałowie niszczyli kraj. Były to również czasy wielkiego renesansu japońskiej sztuki. Wtedy właśnie szoguni - zamiast zajmować się sprawami kraju - inwestowali w malarstwo, architekturę, ceramikę, przyczyniając się także do rozwoju filozofii i literatury. Niestety koszty takiego postępowania okazały się tragiczne dla kraju, doprowadzając do upadku politycznego.

Lecz...

Były to również czasy, w których pokryta nieprzebytymi puszczami Japonia tętniła zielenią i emanowała starożytną mocą duchów przyrody. Były takie miejsca, gdzie polityczne burze nie zdołały dotrzeć i zakłócić panującego od tysięcy lat spokoju. Niemniej jednak cywilizacja już poczęła się wgryzać swoim uzbrojonym w metal i broń palną zębem w zieloną oazę ziemi...

Oto pewnego dnia w osadzie plemienia Emishi pojawia się "tatari gami". Demon pod postacią skażonego złem odyńca, który po śmierci, za sprawą cierpień doznanych od ludzi, przeistoczył się w tę demoniczną istotę. W obronie zagrożonej wioski staje młodzieniec o imieniu Ashitaka, któremu udaje się pokonać demona; niestety radość ze zwycięstwa szybko okazuje się być przedwczesna. Rany bohatera odniesione podczas walki naznaczają go przekleństwem, stają się piętnem śmierci. Wieść ta bardzo zasmuca mieszkańców osady. W żyłach Ashitaki płynie bowiem królewska krew, a to oznacza, że jest on przyszłym władcą. Bohater, za radą Hii-sama - szamanki należącej do starszyzny plemiennej, zmuszony jest wyruszyć na zachód, skąd przybył ów demon, by tam odnaleźć "shishi-gami". Legendarne bóstwo dzikich zwierząt, które jako jedyne jest w stanie oczyścić go z klątwy. Ashitaka na swej długiej i niebezpiecznej drodze, w nieskończonej głębi gęstych lasów, spotyka tajemniczą dziewczynę żyjącą samotnie wśród mitycznych istot... Walka o przetrwanie przeplata się z miłością i nienawiścią; rosnąca w siłę cywilizacja wkracza na terytoria zarezerwowane dotąd tylko dla ducha zielonej puszczy i ściera się z jej żyjącymi w delikatnej równowadze nieśmiertelnymi bóstwami... człowiek, metal i proch kontra wszechobecne siły przyrody, od niepamiętnych czasów niepodzielnie władające tym światem...

Zasiadając do oglądania tego dzieła japońskiej animacji, można zapomnieć o podręcznikowo-schematycznej fabule, standardowych dialogach i amerykańskim happy endzie. To nie Hollywood. To czyste kino japońskie, którego urok i siła tkwią w inności.

Wybrane postacie

Ashitaka

Wojownik Emishi, w żyłach którego płynie królewska krew. Stając w obronie wioski zabija "tatari-gami", skażonego złem odyńca i zostaje naznaczony klątwą śmierci. Aby oczyścić się z przekleństwa, za radą starszyzny wyrusza na poszukiwanie sposobu na odwrócenie klątwy. Wkrótce staje w środku konfliktu pomiędzy Eboshi Gozen i San - cywilizacją i mistycznymi siłami natury, które zagrożone przez człowieka wypowiedziały mu wojnę.

San - Księżniczka Mononoke

Jako niemowlę została porzucona w lesie i wychowana przez niezwykłą białą wilczycę Moro-no kimi. San prowadzi wojnę z Eboshi Gozen, stojącą na czele osady Tatara-ba, której działalność zagraża egzystencji zwierząt żyjących w lasach. San jest bardzo dziwną osobą, gdyż sama nie uważa się za człowieka, a wśród zwierząt tolerowana jest tylko dlatego, że ochrania ją przybrana matka - biała wilczyca.

Moro-no kimi

Jedno z bóstw lasu występujące pod postacią białej wilczycy z dwoma ogonami (matka dwóch dorodnych synów - przybranych braci San). Moro-no kimi jest o wiele większa niż zwykły wilk i najprawdopodobniej liczy sobie około trzystu lat. Jej osoba jest bardzo poważana wśród mieszkańców lasu. Moro-no kimi zna ludzką mowę i jest zaprzysiężonym wrogiem Eboshi Gozen.

Eboshi Gozen

Przywódczyni osady Tatara-ba. Prowadzi agresywną politykę gospodarczą, w jej osadzie działa huta, wytwarzana jest broń, a jej ludzie w szalonym tempie wycinają pobliskie lasy, aby uzyskać potrzebny do wytopu żelaza węgiel drzewny. Jest głównym przeciwnikiem bogów lasu i San. Jest powiązana z organizacją Shisho Ren.

Shishi-gami

Legendarny bóg lasu, istota obdarzona ponad naturalną mocą, uosobienie duszy przyrody. Jego pojawieniu się towarzyszą nadzwyczajne zjawiska, przed jego nogami rozkwita roślinność, a tuż za nimi obumiera, gdyż Shishi-gami jest źródłem życia i śmierci w przyrodzie. Jego cykl życiowy zależny jest od faz księżyca, a jego głowa jest nieśmiertelnym źródłem odrodzenia.

Daidarabochi

Inna forma Shishi-gami, olbrzymi, półprzeźroczysty gigant emitujący delikatne, błękitne światło. W tej postaci znajduje się tylko do wschodu słońca, po czym na powrót transformuje się w Shishi-gami - tylko w tej postaci można go zabić, co bezwzględnie wykorzystują ludzie z tajemniczej organizacji Shinsho Ren.

Tatari-gami

Taką formę może przyjąć każde stworzenie, które zginie nękane nienawiścią i cierpieniem. Skażone złem odradza się w postaci obciążonego klątwą potwora, pokrytego robakami, które zmieniają wszystko co żyje w cuchnącą zgniliznę.

Kodama (echo)

Leśne duszki, które w niezliczonych ilościach zamieszkują lasy. Są nieszkodliwe, bardzo ciekawskie i świecą fosforyzującym światłem. Często towarzyszą wędrowcom i naśladują ich zachowanie. W dużych grupach zamieszkują konkretne drzewo i nie oddalają się od niego na zbyt duże odległości. Gdy ich rodzinne drzewo ginie, one giną wraz z nim.

Shisho Ren

Tajemnicza organizacja religijno-militarna, chcąca zdobyć głowę Shishi-gami dla cesarza. Finansują Tatara Ba. Ich agenci przypominają wizualnie wędrownych mnichów.